Χτισμένη υψηλότερα από το υπερκείμενο βουνό, πίσω από τη θέση της ιεράς μονής Βελλάς, η ομώνυμη βυζαντινή πόλη έχει στα πόδια της εύφορη πεδιάδα, που βρέχεται από τον ποταμό Καλαμά (αρχ. Θύαμιν).Τοποθετείται στο μεταίχμιο των επαρχιών Κουρέντων, Ζαγορίου και Πωγωνίου και είναι κοντά στο σημερινό Καλπάκι, 35 χιλιόμετρα ΒΔ των Ιωαννίνων.

Για πρώτη φορά το όνομα αυτής εμφανίζεται σε σημειώσεις του Μιχαήλ Παλαιολόγου (1261-1828). Παραδόσεις για το όνομα της Βελλάς και την προέλευσή του υπάρχουν πολλές.

1) Βελλά σημαίνει λευκή, φωτεινή (πόλη), όνομα που παραπέμπει στην αρχαία Φωτική. Ο Πουκεβίλ μάλιστα ταύτιζε τις δύο πόλεις, αλλά απεδείχθη ότι η Φωτική βρίσκονταν στην τοποθεσία «Λιμπόνι», 4 χιλιόμετρα ΒΔ της Παραμυθιάς.

2) Βελλά είναι η αρχαία Έλλα με προσθήκη του δίγαμα (Fέλλα), επί της οποίας βρισκόταν το μαντείο της Δωδώνης.

3) Το όνομά της προέρχεται από το ιταλικό Bella (μετάφραση: Ωραία), που εξηγεί την ονομασία του φρουρίου της Βελλάς ως κάστρο της Ωρηάς (ωραίας).

4) Κτήτορας ή καλλοπιστής της υπήρξε ίσως σλάβος ηγεμόνας ονομαζόμενος Βελλάς, δίνοντας το όνομά του στην πόλη.

Η Βελλά δεν υφίσταται ως πόλη ούτε αναφέρεται ως επισκοπή πριν από τον VIII αιώνα.

Η ύδρευση της πόλεως γινόταν από το άφθονο νερό της πηγής Λουτρό που ρέει μέχρι και σήμερα κάτω από την ιερά μονή Βελλάς. Χάρη στα νερά της πηγής διατηρούνταν υδρόμυλοι για το άλεσμα σιτηρών, διάφορα μαντάνια, νεροτριβές και εκτροφεία πέστροφας.

Πριν από την εποχή του Δεσποτάτου της Ηπείρου (1204-1267), αλλά και μετά απ? αυτό, η πόλη της Βελλάς γνώρισε περίοδο ακμής. Σύμφωνα με τον Π. Αραβαντινό, όταν καταστρεφόταν ολοκληρωτικά η Φωτική από τους Βουλγάρους το 1235, η πόλη της Βελλάς σημείωσε τη μέγιστη ακμή της και παρουσίαζε τις προϋποθέσεις για τη μεταφορά της επισκοπικής έδρας σ? αυτήν. Είχε, άλλωστε, αναπτύξει και πολύ αξιόλογη μοναστική ζωή γύρω της.

Τα δύσκολα χρόνια αρχίζουν τον XIV αιώνα. Αν και σύμφωνα με το «Χρονικό των Ιωαννίνων» του Λ. Βρανούση, η Βελλά ήταν «μεγάλη και περίφημος», στα 1380 ο εξισλαμισμένος Αλβανός Ισαήμ (σαχίν), φύλαρχος του Πωγωνίου, κατέβαλε το κάστρο της (Καστρί). Απαλλάχτηκε όμως σύντομα η πόλη από τους Τούρκους και επανήλθε στο Δεσποτάτο της Ηπείρου. Η ολοκληρωτική καταστροφή της Βελλάς συντελέστηκε το έτος 1458 από τον Σουλτάνο Μουράτ. Στην περίοδο της επαναστάσεως του Διονυσίου φιλοσόφου («σκυλοσόφου») το 1611 εντείνεται η τρομοκρατία των Αλβανών στην Ήπειρο και ιδιαίτερα στην επαρχία της Βελλάς. Σύμφωνα με τον κώδικα του Δελβίνου, το 1655 αυξήθηκαν οι εξισλαμισμοί στην περιφέρεια Βελλάς, Κονίτσης και Πωγωνίου. Το 1695 ο μητροπολίτης Αθηνών Μελέτιος αποκαλεί τη Βελλά στη Γεωγραφία του ως «κώμην» πια και όχι ως πόλη.

Η κώμη της Βελλάς κατοικήθηκε μέχρι και το τέλος του XVIII αιώνα, οπότε άρχισε να ερημώνεται σταδιακά και εγκαταλείφθηκε οριστικά από τους ελάχιστους κατοίκους της στις αρχές του XIX αιώνα, όταν μετακινήθηκαν όλοι στα χωριά του δυτικού Ζαγορίου, στα Άνω Πεδινά και την Κέρκυρα. Από νωρίτερα, στα χρόνια του Μανουήλ Κομνηνού (1143-1180) παρατηρήθηκαν μεταναστεύσεις κατοίκων της Βελλάς προς την Πελοπόννησο, συγκροτώντας μάλιστα Επισκοπή στην περιοχή του παλαιού δήμου Φελλόης των Καλαβρύτων.

Σήμερα δε σώζονται παρά μόνο σωροί λίθων στη θέση «Παλιοβελλά», σε μικρή απόσταση από τη Σχολή Βελλάς (πρώην Ιεροδιδασκαλείο). Κάπως περισσότερα είναι τα ερείπια του φρουρίου της Βελλάς, γνωστό με την επωνυμία «Καστρί».

Βοηθήματα:
- Η Βελλά της Ηπείρου: Η μεσαιωνική πόλη, η επισκοπή και οι ι. μονές της, Αλεξάνδρου Κορακίδη, εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα ? Γιάννινα 1998
- Η ιστορία των τοπικών εκκλησιών της Ηπείρου, τόμος Α?, Φωτίου Οικονόμου, Αθήνα 1974